Dezynsekcja archiwaliów metodą beztlenową
W niniejszym artykule zajmiemy się zagadnieniem dezynsekcji archiwaliów, starodruków manuskryptów, zabytków i innych cennych przedmiotów metodą beztlenową. Poznamy też najważniejsze zagrożenia czyhające na archiwalia. Szczególną uwagę zwrócimy na zagrożenia dla archiwaliów ze strony owadów i mikroorganizmów. Dowiemy się również dlaczego mimo szybkiego rozwoju nowoczesnych nośników danych papier nadal pozostaje niezastąpiony jako nośnik ważnych informacji. Dowiemy się też jak wygląda konserwacja papieru, oraz archiwizacja dokumentów archiwalnych i konserwacja dokumentów archiwalnych. Omówimy też kwestie dezynsekcji książek, dowiemy się jak wygląda odkażanie starych książek oraz odgrzybianie starych książek i jakie są środki do dezynsekcji książek.
Czym są archiwalia
Zacznijmy od tego czym właściwie są archiwalia. Archiwalia to dokumenty przechowywane wieczyście. Zaliczamy do nich: statuty, regulaminy, schematy organizacyjne, sprawozdania, plany, analizy, akta sądowe, dokumentację kadrową w przypadku osób mających znaczenie dla regionu lub kraju, rejestry publiczne (hipoteki, notariaty, rejestry zastawów), oryginały map, planów, księgi stanu cywilnego, protokoły z posiedzeń organów kolegialnych, dokumentację techniczną o istotnym znaczeniu i inne. Archiwaliami bywają też czasami nazywane wszelkie dokumenty o wartości historycznej łącznie z manuskryptami i starodrukami. W tym właśnie znaczeniu będziemy używać słowa archiwalia w dalszej części niniejszego artykułu.
Papier jako trwały nośnik danych
Mimo pojawienia się wielu nowych metod magazynowania danych papier nadal pozostaje jednym z najtrwalszych ich nośników. Często już po kilku latach od ich powstania okazuje się, że dane nagrane na płytach CD są nie do odczytania. Nie lepiej jest z innymi nowoczesnymi nośnikami. Tymczasem odpowiednio przechowywany papier nawet po setkach lat pozostaje zdatny do odczytu. Nie wymaga też specjalnych urządzeń służących do odczytu tak jak inne, nowocześniejsze nośniki. Dla każdego oczywistym jest jednak, że papier nie jest niezniszczalny. Kwestii tego jak o niego dbać by na długo pozostał w niezmienionym stanie poświęcimy sporą część tego artykułu. Zaczniemy od tego jak przygotować papierowe dokumenty do długotrwałego przechowywania.
Archiwizacja i konserwacja dokumentów archiwalnych
Niedawno powstałe dokumenty, które mają dopiero dołączyć do archiwaliów oczyszcza się odkurzaczami z filtrem HEPA, usuwa się z nich elementy metalowe i umieszcza się je w przystosowanych do ich przechowywania opakowaniach. Barwnik używany do pisania materiałów przeznaczonych do długotrwałego przechowywania nie powinien się rozkładać do produktów kwasowych ani utleniać.
Czynniki wpływające na stan archiwaliów
Archiwalia są niezwykle cenne. Wśród nich znajdują się największe skarby naszej kultury. Niezwykle ważnym jest by zostały one zachowane nie tylko dla nas, ale również dla przyszłych pokoleń. Niestety zagraża im niezwykle wiele zagrożeń, które mogą sprawić, że utracimy je na zawsze. Aby temu zapobiec należy nieustannie dokładać troski by przetrwały w możliwe niezmienionym stanie. Wśród czynników mających wpływ na stan archiwaliów lub im zagrażających wyróżnić możemy czynniki takie jak:
-
Temperatura
-
Wilgotność powietrza
-
Mikroorganizmy w tym zwłaszcza grzyby
-
Uszkodzenia mechaniczne mogące powstawać w trakcie transportu lub czytania
-
Pożary.
-
Powodzie
-
Zalania spowodowane awariami wodnymi
-
Higiena osobista pracowników miejsc, w których są przechowywane
-
Czystość biologiczna zasobów
-
Czystość w magazynach
Straty wojenne w archiwaliach
Wiele cennych archiwaliów utracono w trakcie licznych wojen. W trakcie działań wojennych zniszczona została między innymi największa biblioteka świata starożytnego czyli Biblioteka Aleksandryjska, która spłonęła w czasie działań wojennych Gajusza Juliusza Cezara w Egipcie. Do powstania ogromnych strat wśród archiwaliów przyczyniła się II wojna światowa. We wrześniu 1939 roku spłonęły zbiory zdeponowane w Bibliotece Narodowej. Wśród nich były między innymi zbiory rapperswilskie przekazane Bibliotece Narodowej po I wojnie światowej przez Muzeum Polskie w Rapperswilu. Szacuje się, że w czasie wojny zniszczonych zostało około 75% książek znajdujących się na terenie Polski w tym ponad milion egzemplarzy książek szczególnie cennych takich jak starodruki i manuskrypty.
Zagrożenia dla archiwaliów ze strony pożarów
Pożary stanowią jedno z największych zagrożeń dla archiwaliów. Dla przykładu w latach 1918- 1968 spłonęło aż 360 bibliotek w Stanach Zjednoczonych. Najbardziej znanymi pożarami bibliotek były:
Spłonięcie biblioteki aleksandryjskiej w czasie działań wojennych Juliusza Cezara w Egipcie
Pożary księgozbiorów rzymskich za panowania Augusta, Nerona i Tytusa,
Pożary biblioteki Kongresu w Stanach Zjednoczonych w 1814, 1825 i 1851 roku
Pożar Biblioteki Akademii Nauk w ZSRR w Petersburgu w 1988 roku
Papier ma dość niską bo wynoszącą jedynie 225°C temperaturę zapłonu. Niewiele lepiej jest w przypadku drewna, w przypadku którego temperatura zapłoni wynosi od 300 do 400°C.
Główne przyczyny pożarów zagrażających archiwaliom to:
Uszkodzone lub przeciążone instalacje elektryczne
Elektryczne urządzenia grzewcze pozostawione w pobliżu łatwopalnych materiałów
Lekkomyślność i niedbalstwo pracowników
Roboty remontowe
Podpalenia
Działania wojenne
Zagrożenia dla archiwaliów ze strony powodzi
Powodzie stanowią poważne zagrożenie dla archiwaliów na szczęście można im z łatwością zapobiec przechowując archiwalia w miejscach, które nie są zagrożone powodziami.
Jedne z najpoważniejszych w skutkach dla archiwaliów powodzi to:
Powódź we Florencji w 1966 roku. Zalana została między innymi Biblioteca Nationale Centrale
Powódź w Corning w 1972 roku
Powódź w 1995 roku w Katowicach-Zniszczony został księgozbiór biblioteki uniwersyteckiej w Katowicach
Powódź z 1997 roku w Polsce. Zniszczonych zostało wtedy 165 bibliotek publicznych i kilka naukowych
Zagrożenia dla archiwaliów ze strony zalań
Wszystkie biblioteki musza być wyposażone w instalacje wodociągowe, odwadniające, kanalizacyjne i tym podobne. W razie ich awarii może dojść do zalania zbiorów i uszkodzenia. Zalania spowodowane awariami wielokrotnie powodowały duże straty w bibliotekach. Działo się tak między innymi w trakcie:
-
Awarii wodnej w Wydziale Bibliotek w Oklahoma City w 1992 roku
-
Awarii centralnego ogrzewania w Oddziale Zabytkowym Miejskiej Biblioteki Publicznej w Cieszynie w 1987 roku
-
Awarii centralnego ogrzewania w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie w 1978 roku
Zagrożenia dla archiwaliów ze strony owadów
Jednym z wielu zagrażających archiwaliom zagrożeń są owady wśród których prym w niszczeniu archiwaliów wiodą chrząszcze. Najczęściej pojawiają się one w miejscach, w których składowane są duże ilości starego papieru takich jak rzadko sprzątane muzea lub magazyny. Ich pojawianiu się sprzyja wysoka temperatura i wilgotność. Do miejsc, w których przechowywane są archiwalia owady najczęściej trafiają z nowymi archiwaliami, wlatują przez okna, wchodzą przez rury kanalizacyjne lub wentylatory. Zazwyczaj ustalenie drogi, którą dany owad wnikną do archiwaliów nie jest możliwe i możemy się niej tylko domyślać. Nierzadko zdarza się, że mija wiele lat od chwili pojawienia się danego gatunku wśród archiwaliów do jego wykrycia przez osoby odpowiedzialne za dbanie o ich stan. Owady zagrażały archiwaliom już w czasach starożytnych. Starożytni Egipcjanie walczyli z tym zagrożeniem zabezpieczając zwoje papirusowe olejkiem cedrowym.
Istnieje wiele gatunków owadów żerujących w archiwaliach. Należą do nich między innymi:
żywiak chlebowiec (stegobium paniceum),
kołatek,
świdrzyk cygarowiec,
spuszczel pospolity,
wyschlik grzebykorożny,
rybik cukrowy,
pustosz wypuklak,
karaczan,
Nicobium castaneum,
Nicobium hirtum
żywiak chlebowiec
Spośród wielu gatunków niszczących archiwalia chrząszczy na szczególną uwagę zasługuje żywiak chlebowiec. Jest to gatunek pospolity w Środkowej Europie w tym również w Polsce. Występuje też w Skandynawii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Chrząszcze żywiaka chlebowca osiągają długość od 1,7 do 3,7 mm. Mają barwę czerwono-żółtą lub rdzawo-brunatną. Głowa chrząszcza żywiaka chlebowca schowana jest pod przedtułów. Słabo sklepione przedplecze chrząszcza żywiaka chlebowca nie posiada wybrzuszeń ani garbów, które można zaobserwować u wielu innych gatunków kołatkowatych. Czułki jedenastoczłonowe i nitkowate. Końcowe człony czułków chrząszcza żywiaka chlebowca są większe od pozostałych członów. Różnica ta największa jest w przypadku samców. Górę ciała pokrywają różnej długości włoski. Na pokrywach skrzydłowych drobne dołki układające się w regularne linie. Chrząszcze mogą roić się w pomieszczeniach. Następować to może w różnych porach roku. Ilość generacji żywiaka chlebowca w ciągu roku uzależniona jest od temperatury i może się wahać od 1 do 4 rocznie. W Polsce są to najczęściej 2 lub 3 generacje. Chrząszcze żyją od 13 do 85 dni. Reakcja chrząszczy żywiaka chlebowca na światło uzależniona jest od ich wieku. Młode chrząszcze reagują na nie pozytywnie, a starsze negatywnie. Chrząszcze żywiaka chlebowca kopulują w ciemnych miejscach. Samice składają około kilkudziesięciu białych lub żółtobiałych jaj długich na 0, 4 mm i mających średnicę 0,25 mm. Żywiak chlebowiec najczęściej żeruje w żywności suchej takiej jak: pieczywo, przyprawy, zioła suszone owoce i grzyby oraz w lekach. W trakcie żerowania w archiwaliach żywiak chlebowiec żywi się głównie klejem, ale zjadając go uszkadza też inne elementy książek w tym między innymi skórę i pergamin.
Pustosz kradnik
Bardzo groźnym szkodnikiem archiwaliów jest też pustosz kradnik. Jasnobrązowe chrząszcze pustosza kradnika osiągają do 3 mm długości. Pokrywy skrzydeł pokryte są białymi włoskami, które układają się w poprzeczne do osi ciała paski. Samice mają ciało cylindryczne, a samce owalne. Owłosione larwy pustosz kradnika są dużo większe od larw żywiaka chlebowca. Dużo większe są też drążone przez larwy pustosza kradnika chodniki. Jedną z metod wykrywania obecności pustosza kradnika jest wykładanie na noc w ciemnych miejscach wilgotnych łodyg i ich wytrząsanie następnego dnia. Oprócz bibliotek i muzeów pustosz kradnik występuje też w ulach, gniazdach ptaków, dziuplach drzew i budynkach gospodarskich.
Pustosz wypuklak
Czerwono-rdzawe chrząszcze pustosza wypuklaka osiągają od 3 do 4,5 mm długości. Całe ciało pustosza wypuklaka pokrywają żółte włoski. Pokrywy mocno uwypuklone, a golenie nóg rozszerzone. Oprócz papieru żeruje również w kazeinie, kakao, jedwabiu, nasionach, ziarnie, otrębach, wełnie, pierzu i gąbce. Pojedyńcza samica pustosza wypuklaka może złożyć do 100 jaj. Czas rozwoju pustosza wypuklaka uzależniony jest od wilgotności i temperatury. W 20?C i 70 % wilgotności rozwój embrionu trwa 15 dni, okres rozwoju larwy trwa 118 dni, a okres rozwoju poczwarki trwa 15 dni. W niższych temperaturach pustosz wypuklak rozwija się wolniej. W 15?C potrzeba aż 250-350 dni na rozwinięcie się jednego pokolenia pustosza wypuklaka. Chrząszcze po wyjściu ze stadium poczwarki przebywają przez jakiś czas w osłonce poczwarkowej i mogą przez długi okres czasu nie pobierać pokarmu.
Karaczan prusak
Karaczan prusak (Blatella germanica), nazywany bywa również karaluchem, karakonem lub francuzem. Pochodzi z okolic Azji, skąd rozpowszechnił się po całym świecie. Do jego rozpowszechnienia się w dużym stopniu przyczynili się ludzie transportujący go razem z różnorodnymi produktami. Samiec prusaka jest brunatnożółty z jaśniejszymi czułkami i nóżkami. Samica prusaka jest troszkę ciemniejsza. Na głowie chrząszcza karaczana prusaka znajdują się cienkie, długie i biczykowate czułki zbudowane z licznych członów. Wspomniane wcześniej czułki są w ciągłym ruchu i karaczany prusaki bardzo często je czyszczą. Karaczan prusak może poruszać się po gładkich, pionowym powierzchniach. Zawdzięcza to uzbrojonym w pazurki i przylgę stopom. Prusak nie fruwa choć ma dobrze wykształcone skrzydła. Używa skrzydełek do lotu szybowcowego lub jako spadochronu przy spadaniu z dużych wysokości. Larwy Prusaka mają silnie spłaszczone ciało, co ułatwia mu przechodzenie przez szczeliny, bytowanie w trudno dostępnych miejscach, w szparach, pod listwami podłogowymi, w pobliżu rur kanalizacyjnych i w wentylacjach. Karaczan prusak występuje gromadnie, najczęściej spotkać go można w pomieszczeniach z centralnym ogrzewaniem. Karaczany w tylnym jelicie produkują feromon agregacyjny i związek ten dostaje się do odchodów samców i samic. Odchody wabią inne osobniki karaczanów prusaków.
Samice karaczana prusaka są mniej ruchliwe od samców. Dlatego Samce częściej przebywają poza kryjówkami, wędrują w poszukiwaniu wody, pokarmu i samic. Różnice te zauważyć można już w stadium larwalnym rozwoju tego owada. Karaczan prusak jest wrażliwy na niskie temperatury.
Karaczan prusak występuje w:
szpitalach,
piekarniach,
magazynach,
szatniach,
kuchniach,
zakładach gastronomicznych i innych ogrzewanych pomieszczeniach,
Karaczan prusak żywi się między innymi:
owocami,
marchwią,
ziemniakami,
pieczywem,
mąką,
cukrem.
Karaczany prusaki występują najliczniej w wilgotnych łazienkach i kuchniach, gdzie bez problemu znaleźć mogą pokarm i wodę. Najczęściej chowają się za listwami podłogowymi, szafami, boazerią, w szczelinach ścian, pod lodówką, za kuchenką i za zlewozmywakiem. Karaczany prusak zjada kleje w oprawach książkowych uszkadzając przy tym oprawy i grzbiety książek. Jednym z najpoważniejszych ataków karaczanów był ich atak na Bibliotekę Jagiellońską na początku lat dziewięćdziesiątych. W styczniu 1993 roku zamknięto ją na trzy dni w celu walki z tą plagą.
Niszczenie archiwaliów nie jest jedynym niebezpieczeństwem powodowanym przez karaczany prusaki. Karaczany prusaki zanieczyszczają produkty spożywcze wylinkami, odchodami, pleśniami i bakteriami. Poza tym powodują alergie i przyczyniają się do transportu chorób i pasożytów.
Nicobium castaneum
Powszechny w basenie morza śródziemnego. W Polsce występuje głównie w muzeach i bibliotekach. Oprócz książek niszczy też rzeźby i ikony z drewna liściastego. Jego rozwój trwa 2-3 lata, a w niekorzystnych warunkach nawet dłużej.
Rybik cukrowy (Lepisma saccharina)
Rybik cukrowy to owad zaliczany do szczeciogonków (Thysanura) Jego ciało pokryte jest srebrzystą łuseczką. Osiąga długość od 7 do 10 mm. Czułki rybika cukrowego są długie i nitkowate. Na końcu odwłoka trzy szczecinki. Do Europy trafił prawdopodobnie z tropików. Powszechny w piekarniach, domach. Lubi miejsca ciepłe i wilgotne. Prowadzi nocny tryb życia. Nie lubi światła. Żyje od 2 do 8 lat. Samica rybika cukrowego pierwszy raz składa żółtawe jajeczka po roku życia. Za jednym razem składa ich od 2 do 20.
Oprócz papieru żywi się też:
klejami organicznymi
cukrami
martwymi owadami
resztkami ze stołu
Kołatek domowy(Anobium punctatum)
W walce z kołatkiem często stosuje się ogrzewanie punktowe. Ma to tę zaletę, że nie trzeba ogrzewać całego mebla. Warto pamiętać, że drewno ogrzewa się bardzo powoli. Do nagrzewania można stosować różne urządzenia, ale najlepiej sprawdzają się różnego typu promienniki takie jak np. lampy podczerwieni. Promienie gamma, wykorzystywane przy niszczeniu larw innych szkodników drewna są w przypadku zwalczania kołatka domowego umiarkowanie skuteczne. Wyjątkowo trudne jest zwalczanie larw metodą chemiczną. Jest tak dlatego, że w zależności od wieku zmienia się ich wrażliwość na substancje zawarte w preparatach chemicznych. Ogólnie przyjmuje się, że łatwiej jest zwalczyć larwy młode niż dorosłe. Niestety środki chemiczne często niosą ze sobą duże ryzyko dla zdrowia, które związane jest między innymi z emisją lotnych substancji chemicznych (np. rozpuszczalników), dlatego najbezpieczniej stosować je na zewnątrz budynków (np. do ochrony mebli), będąc jednocześnie zabezpieczonym ubraniem ochronnym, osłaniającym skórę, oczy i drogi oddechowe. W przypadku, gdy nie możliwe jest wykonanie zwalczania chemicznego kołatka domowego na zewnątrz najlepiej wykonać zabieg w miejscu czasowo niezamieszkanym. Drobne, cenne przedmioty drewniane takie jak dzieła sztuki lub pamiątki rodzinne można poddać dezynsekcji bromkiem metylu w komorach fumigacyjnych. Usługi takie wykonują specjalistyczne warsztaty. Bromek metylu to bardzo toksyczny gaz. Dociera do wszystkich zakamarków przedmiotu miejsc, w tym również w korytarze wydrążone przez larwy kołatków. W ten sposób dezynsekuje się m.in. eksponaty muzealne. Alternatywną metodą ratowania drobnych przedmiotów jest włożenie ich do wiaderka i zalanie terpentyną. Taka kuracja trwa zwykle 34 dni, ale terpentyna może być użyta parokrotnie. Ze względu na wysokie skomplikowanie zwalczania kołatka domowego najlepiej jest pozostawić walkę z nim specjalistycznej firmie DDD.
Spuszczel pospolity, spuszczel domowy (Hylotrupes bajulus)
Spuszczel pospolity to gatunek chrząszcza z rodziny kózkowatych. Spuszczel występuje w strefie umiarkowanej na niemal całym świecie (Afryka Północna, Europa, Azja, Ameryka północna, Afryka południowa, Nowa Zelandia, Australia). Pospolity w całej Polsce z wyjątkiem wzniesień powyżej 1000 metrów nad poziomem morza. Najliczniejszy w najcieplejszych rejonach kraju. Atakuje wyłącznie martwe, suche drewno różnych gatunków sosen, świerków, modrzewi i jodeł. Nie rozwija się w drewnie drzew liściastych, chyba że drewno to podda się chemicznej przemianie. Szkodnik zamieszkuje martwe, suche a przed wszystkim już przerobione drewno. Pojawia się w drewnianych elementach budynków, słupach wolnostojących itp. W budynkach nie tylko zasiedla więźbę dachową, czy klasyczne ściany z drewna, ale też drewniane ramy okienne, drewnianą boazerię oraz podłogi. Chrząszcze spuszczela mają długość od 7 do 21 mm. Barwa jasno lub ciemnobrunatna do czarnej. Na przedpleczu znajdują się dwa lśniące guzy, a na pokrywach dwie przepaski utworzone z szarych włosów. Larwy białe o długości do 30 mm. Chrząszcze spuszczela roją się od czerwca do sierpnia. Najliczniejsze są w najgorętszych dniach lipca. Chrząszcze opuszczają drewno tylko jeśli temperatura jest odpowiednio wysoka i robią to w najgorętszej porze dnia. Ilość składanych przez samicę jaj może się wahać od nie więcej niż 200 do ponad 500 przy czym częściej ich ilość jest bliższa tej niższej wartości. Czas po którym lęgną się larwy uzależniony jest od wilgotności i temperatury otoczenia. Przy najkorzystniejszych warunkach (temperatura 31 stopni Celsjusza i 90 % wilgotności względnej powietrza) lęgną się one po kilku dniach. Przy warunkach nie sprzyjających następuje to po kilkunastu dniach. Również czas rozwoju larwy uzależniony jest od warunków. Trwa on od 2 do kilkunastu lat (zazwyczaj 3 do 6 lat) Temperatura przy jakiej larwa rozwija się najszybciej wynosi od 28 do 30 stopni Celsjusza, a wilgotność drewna od 26 do 50 %. Larwy drążą chodniki o szerokości 6 mm. W poszerzonym końcu chodnika larwa przeistacza się. Długość stadium poczwarki wacha się w zależności od warunków otoczenia i wynosi od 1 do 3 tygodni. Po kilkunastu dniach legnie się chrząszcz, który wydobywa się na zewnątrz wygryzając otwór. Dorosły spuszczel ma czarną lub ciemnobrunatną barwę i długość od 7 do 25 mm. W walce z tym groźnym szkodnikiem ważne jest, aby w jak najszybszym czasie wykryć zasiedlone przez niego miejsca. Niestety znalezienie miejsca bytności spuszczela jest trudne ponieważ larwy w czasie żerowania nie wysypują na zewnątrz mączki drzewnej. Jego obecność można stwierdzić po odgłosach żerowania w gorące dni. W drewnie silnie zaatakowanym, z którego we wcześniejszych latach wydostawały się postacie dorosłe obecność spuszczela można stwierdzić na podstawie kilkumilimetrowych otworów wylotowych. Spuszczel to najgroźniejszy europejski szkodnik urządzeń z drewna i budowli drewnianych. Nawet 10-letnie budynki mogą zawalić się pod wpływem dokonywanych przez niego uszkodzeń. Szkody jakie powoduje spuszczel uzależnione są od konstrukcji ścian, jakości i gatunku drewna. Całkowite zniszczenie głębszych warstw drewna powodują larwy, które drążą szerokie na 6 mm korytarze. Szkodniki znacznie zmniejszają stabilność konstrukcji. Młode larwy unikają części drewna późnego i żerują tylko we wczesnym drewnie. Starsze larwy uszkadzają późne drewno, a niekiedy w całości je niszczą. Spuszczel powoduje też zwiększenie łatwopalności zaatakowanego drewna. Ochrona przed spuszczelem polega na głębokim nasycaniu drewna preparatami o długotrwałym działaniu toksycznym. Dużym problemem jest to, że głębokie nasycenie drewna nie zawsze jest możliwe w już stojących budynkach. W takiej sytuacji w grę wchodzą głównie powierzchniowe metody ochronne. Budynki nasycone preparatami wymagają regularnych corocznych kontroli. Najlepiej przegląd drewnianych elementów przeprowadzić w okresie letnim, kiedy temperatura jest wyższa, a larwy bardziej aktywne. Aby być pewnym, że szkodnik nie przedostanie się do naszego budynku musimy pamiętać o uszczelnieniu dachu a także o zamontowaniu siatek ochronnych w oknach strychowych. Inną metodą zabezpieczania ścian ze zdrowego drewna jest ich szczelne odeskowanie oraz pomalowanie farbami olejnymi. Bardzo ważne jest też to, aby przy budowie nowego domu, lub w trakcie przeprowadzania remontu nie stosować drewna pochodzącego z rozbiórki starych domów bez uprzedniej dezynsekcji. Larwy już żerujące w drewnie zwalcza się metodami chemicznymi, fizycznymi i mechanicznymi. Szczególnie często stosuje się gazowanie i poddawanie wysokiej temperaturze.
Świdrzyk cygarowiec (Lasioderma serricorne)
Świdrzyk cygarowiec osiąga od 3,5 do 5 mm długości. Samce świdrzyka cygarowca są mniejsze od samic świdrzyka cygarowca. Barwa rudo-brunatna z wyjątkiem żółtych czułek i nóg. Samice świdrzyka cygarowca składają około stu jaj. Czas rozwoju embrionu świdrzyka cygarowca uzależniony jest od temperatury. W najniższej temperaturze w której w jajach świdrzyka cygarowca mogą rozwijać się larwy czyli 20°C wynosi on 20 dni. Przy temp. 35 °C skraca się do od 5 do 6 dni. Larwy świdrzyka cygarowca po wylęgu są bardzo aktywne. Przed przeobrażeniem larwy świdrzyka cygarowca budują kokon z resztek pokarmu i kału. Przy temperaturze 20 °C i wilgotności względnej powietrza 80% cały rozwój stadium larwalnego świdrzyka cygarowca trwa 70 dni. W temperaturze poniżej 15°C larwy świdezyka cygarowca są nieaktywne, mogą jednak żyć przez około 3 tygodnie. Temperatura 0°C zabija jaja świdrzyka cygarowca w 100% po 11 dniach, larwy po 12, a poczwarki i osobniki dojrzałe świdrzyka cygarowca po 13-14 dniach. Osobniki dorosłe świdrzyka cygarowca nie pobierają pokarmu i żyją około 6 tygodni. Rozwój jednej generacji świdrzyka cygarowca trwa 10 tygodni. Świdrzyki cygarowce najbardziej aktywne są wieczorami i nocą. Świdrzyk cygarowiec żeruje na
tytoniu
wyrobach tytoniowych
orzechach
ryżu
suszu owocowym,
ziarnie kakaowym
kawie niepalonej
ziołach leczniczych i przyprawowe,
Drożdżach
suszonych rybach
tekstyliach z włókien naturalnych
książkach
zbiorach zielnikowych
Jednym ze sposobów zwalczania świdrzyka cygarowca jest zastosowanie roślin o silnym zapachu takich jak: mięta, liść laurowy, wanilia, pomarańcza, goździki i lawenda. W przemyśle tytoniowym oraz dużych suszarniach skuteczne w zwalczaniu świdrzyka cygarowca pomocne są pułapki feromonowe.
Wyschlik grzebykorożny (Ptilinus pectinicornis)
Wyschlik grzebykorożny to owad z rodziny kołatkowatych. Występuje w Europie, Azji Mniejszej i Syberii. W Polsce wyschlik grzebykorożny występuje wszędzie tam, gdzie znajdują się drzewa liściaste. Wyschlik grzebykorożny żeruje w martwym drewnie buku i dębu. Atakuje martwice boczne na drzewach żywych, drzewa obumierające i martwe, suche gałęzie żywych drzew, tylce złomów i drzewa leżące. Wyschlik grzebykorożny cechuje się wysokim dymorfizmem płciowym. Czułki samca wyschlika grzebykorożnego są znacząco większe od czułków samic wyschlika grzebykorożnego. Brązowe chrząszcze wyschlika grzebykorożnego osiągają od 3 do 5 mm długości. Przedplecze wyschlika grzebykorożnego jest kuliste. Na przedzie przedplecza występują małe ząbki. Wyschlik wierzbowiec prowadzi dzienny tryb życia i często można go spotkać w ciągu dnia. Chrząszcze wyschlika grzebykorożnego pojawiają się od maja do sierpnia. Rójka w czerwcu i na początku lipca. Samice wyschlika grzebykorożnego składają jaja w prostopadłych do powierzchni drewna korytarzach o głębokości około 10 mm. Po złożenie jaj samica wyschlika grzebykorożnego umiera i zamyka tym samym dostęp do miejsca złożenia jaj. Larwy wyschlika grzebykorożnego wylęgają się z nich po kilkunastu dniach. Chodniki drążone przez larwy wyschlika grzebykorożnego mają szerokość 2 mm. Larwy wyschlika grzebykorożnego wypełniają je ekskrementami i trocinkami. Cykl rozwojowy wyschlika grzrbykorożnego trwa 2 lata.
Zagrożenia dla archiwaliów ze strony grzybów
Niezwykle niebezpieczne dla archiwaliów są też grzyby. Do materiałów archiwalnych trafiają one za zwyczaj z powietrza. Największe zagrożenie dla archiwaliów stanowią grzyby niedoskonałe nazywane też pleśniami. Bardzo szybko się adaptują i rozmnażają. Potrafią też bardzo długo wytrzymać w niekorzystnych dla nich warunkach. Są odporne na temperaturą i środki chemiczne. Wiele z nich potrafi przez długi okres czasu przetrzymać temperaturę do 100 stopni Celsjusza. Istnieje około 200 gatunków grzybów powodujących straty w materiałach archiwalnych. Niemniej aż 60 % uszkodzeń powodowanych jest przez dwa rodzaje grzybów: Aspergillus i Penicillum. Większość z pozostałych uszkodzeń przypada na grzyby z rodzajów Chaetomium Alternaria Trichothecium, Mucor, Fusarium, Rhizopus, Stachybotrys, Stemphylium, Trichoderma i Cladosporium.
W archiwach grzyby rozmnażają się ze strzępków grzybni lub zarodników. O ich obecności świadczą:
zapach stęchlizny
przebarwienia
naloty na zawilgoconych zbiorach, drewnianych regałach, ścianach, i innych elementach wyposażenia magazynów.
Czarne, różowe, białe, żółte, brunatne lub liliowe plamy
Zarodniki grzybów przemieszczają się razem z ruchami powietrza i w ten sposób trafiają na zbiory. Jeśli archiwalia są zawilgocone kiełkują na nich i w szybkim tempie wytwarzają duże ilości zarodników atakujących kolejne zbiory. Grzyby stanowią nie tylko zagrożenie dla gromadzonych w archiwach zbiorów, ale również dla pracujących w archiwach, muzeach lub bibliotekach osób.
Grzyby występujące w archiwaliach zwalcza się przy pomocy zabiegów przeprowadzanych w komorach fumigacyjnych. Nie należy zapominać, że dezynsekcja nie zabezpiecza archiwaliów na stałe.
Zapobieganie występowaniu szkodników i zagrzybieniu w archiwaliach
Podstawową metodą walki z problemami takimi jak niszczące archiwalia owady i grzyby jest odpowiednia profilaktyka. Jej podstawą jest przechowywanie zbiorów w warunkach niesprzyjających rozwoju mikroorganizmów i owadów. Niebezpieczeństwo ze strony owadów i grzybów należy brać pod uwagę już na etapie lokalizowania, planowania, budowania i wyposażania budynków w których będą przechowywane archiwalia. Niestety jest to niezwykle rzadkie, gdyż większość budynków w których przechowuje się archiwalia jedynie zaadaptowano do tego celu. Optymalne rozwiązanie polegające na budowie budynków od początku przeznaczonych do przechowywania w nich archiwaliów jest rzadko stosowane. Budynków archiwalnych nie należy budować na terenach zalewowych. Systemy wentylacyjne powinny zapewniać swobodną cyrkulacje powietrza i nie dopuszczać do powstawania stref o zwiększonej wilgotności. Opakowania w których przechowywane są zbiory nie mogą być wykonane przy użyciu klejów zwierzęcych lub roślinnych, gdyż może to sprzyjać pojawieniu się owadów żerujących w kleju takich jak żywiak chlebowiec, świdrzyk cygarowiec lub kołatek. Dobrym wyjściem jest przechowywanie zbiorów w pojemnikach metalowych lub wykonanych z tworzyw sztucznych. Nie należy też umieszczać punktów gastronomicznych w pobliżu zbiorów. Poddasza i przestrzenie pod podłogą powinny być oczyszczane ptasich gniazd, odchodów itp. W przypadku profilaktyki mającej na celu zwalczanie grzybów najważniejsze jest utrzymywanie niekorzystnej dla nich temperatury i wilgotności. Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju grzybów to wysoka temperatura i wilgotność oraz słaba cyrkulacja powietrza. Idealna dla zbiorów archiwalnych temperatura to 15 stopni Celsjusza, a wilgotność 45 %. Dla prawidłowego przechowywania archiwaliów niezwykle ważna jest stabilność warunków za równo pod względem wilgotności jak i temperatury. Za równo temperatura jak i ciśnienie w miejscach, w których przechowywane są archiwalia powinny być nieustanne monitorowane przy pomocy termohigrografów. Niezwykle ważne jest prawidłowe wentylowanie pomieszczeń. Regały powinny znajdować się w odpowiedniej odległości od ścian. Największym zagrożeniem dla zbiorów archiwalnych jest wilgoć dlatego właśnie na walce z wilgocią należy szczególnie skupić się w trakcie dbania o zachowanie zbiorów archiwalnych dla potomności.
Zapobieganie innym zagrożeniom dla archiwaliów
Każdy obiekt, w którym przechowywane są archiwalia powinien posiadać plan działania na wypadek po pożarów, powodzi i innych sytuacji zagrażających zbiorom. W celu zapobiegania tym zagrożeniom należy:
Upewnić się, że przestrzegane są przepisy przeciw pożarowe
Odpowiednio przechowywać łatwopalne płyny przeznaczone do czyszczenia
Regularnie usuwać odpady i śmieci
Nie palić tytoniu w miejscu przechowywania archiwaliów
Regularnie kontrolować sieć elektryczną
Zainstalować systemy alarmowe
Zainstalować gaśnice odpowiednie do gaszenia archiwaliów
Regularnie kontrolować instalacje wodne
Zakręcać kurki, gdy budynek jest zamknięty
Kontrolować drożność rur i kanałów ściekowych
Utrzymywać czystość w miejscu przechowywania archiwaliów
Stosować mocne, stabilne i niepalne półki
Rodzaje dezynsekcji archiwaliów
W zależności od ilości dokumentów, które poddawane są dezynsekcji wyróżnić możemy dezynsekcje:
-
Jednostkową (pojedyncze książki lub dokumenty),
-
grupową (Część zbiorów np. nowe nabytki przechowywującej archiwalia instytucji)
-
ogólną (dotyczącą całości zbiorów)
Informacje na temat przeprowadzonych w celu zwalczania owadów i grzybów w archiwaliach zabiegów przesyłane są do Archiwum Narodowego w Krakowie. W przesyłanych tam informacjach uwzględnia się:
Generatory azotu na owady
Najlepszą metodą walki z zainfekowanymi przez szkodniki archiwaliami są neutralny gaz (azot) aplikowany za pomocą generatowrów. Zwalczanie szkodników przy ich użyciu znane jest również jako metoda beztlenowa. Zwalczanie szkodników metodą beztlenową przy użyciu generatorów azotu jest bardzo proste. W metodzie tej wykorzystywany jest fakt, że większość organizmów żywych w tym wszystkie owady potrzebuje do życia tlenu w postaci gazowej. Pozbawione go owady giną. Zwalczanie szkodników metodą beztlenową polega na umieszczeniu wartościowych obiektów takich jak zabytkowe meble, drewniane rzeźby, ikony, zabytkowe skrzynie i inne cenne drewniane przedmioty, stare rękopisy, starodruki i inne eksponaty muzealne lub archiwalne w szczelnym opakowaniu ze specjalnej folii, która nie przepuszcza tlenu. Brzegi folii zgrzewane są przy pomocy zgrzewarki, a później umieszcza się w niej zawory. Opakowania można połączyć ze sobą za pomocą rurek. Następnie azot z urządzenia dodawany jest do opakowań do momentu, aż stężenie tlenu wewnątrz opakowań spadnie do 0,1%-0,3%. Azot używany w generatorach azotu pobierany jest z powietrza atmosferycznego. Po osiągnięciu wymaganego stężenia tlenu obiekty są szczelnie zamykane zaworami i pozostawiane w zamknięciu przez przynajmniej 21 dni. W tej beztlenowej atmosferze giną wszelkie stadia rozwojowe owadów. Metoda beztlenowa to ekologiczna, skuteczna, bezpieczna i niezawodna metoda walki ze szkodnikami w archiwaliach.
Firma Corneco jako pierwsza i jedyna w Polsce posiada nowoczesne generatory azotu produkowane przez renomowaną włoską firmę Barzagli Generatori specjalizującej się w produkcji wyspecjalizowanych urządzeń z zakresu mechaniki precyzyjnej w tym przede wszystkim maszyn do produkcji gazów technicznych takich jak tlen i azot. Firma ta od wielu lat unowocześnia metody produkowania azotu. Właśnie sprzęt tej firmy jest przez nas stosowany do zwalczania szkodników w archiwaliach. W generatorach tych azot produkowany jest metodą adsorpcji zmiennociśnieniowej. W przeciwieństwie do technik kriogenicznych w metodzie zmiennociśnieniowej cały proces zachodzi w temperaturze pokojowej. W metodzie tej azot produkowany jest poprzez przepływ sprzężonego powietrza przez kolumnę adsorpcyjną, która zawiera substancje adsorbującą w postaci węglowego sita molekularnego, które pochłania tlen i przepuszcza azot. Sito węglowe adsorbuje tlen do momentu nasycenia się po czym wymaga ono zregenerowania się. W celu zapewnienia ciągłości produkcji azotu generatory firmy Barzagli Generatori wyposażone są w dwie kolumny adsorpcyjne. W momencie, gdy jedna z kolumn adsorpcyjnych zostaje nasycona następuje przełączenie zaworów i strumień sprężonego powietrza trafia do drugiej kolumny, w której rozpoczyna się proces adsorpcji. W tym samym czasie nasycone sito molekularne w pierwszej kolumnie zostaje zregenerowane dzięki obniżeniu w nim ciśnienia do wartości atmosferycznych, co powoduje usunięcie zaabsorbowanego tlenu i zanieczyszczeń do otoczenia.
Nie należy zapominać, że tematyka dezynsekcji, ochrony, przechowywania i konserwacji archiwaliów jest niezwykle szeroka i nie sposób jej wyczerpać w pojedynczym artykule. W przypadku wystąpienia problemów z mikroorganizmami i owadami w archiwaliach najlepszym wyjściem jest powierzenie zadania uporania się z problemem specjalistycznej firmie takiej jak corneco. Firma corneco skutecznie zajmuje się takimi zadaniami jak między innymi: dezynsekcja książek, dezynsekcja starych książek, odkażanie książek, odkażanie starych książek, odgrzybianie książek, odgrzybianie starych książek, ochrona archiwaliów przed owadami, ochrona zabytkowych przedmiotów przed owadami, ochrona zabytkowych przedmiotów przed pleśnią, walka ze szkodnikami w bibliotece, zwalczanie pleśni, zwalczanie spuszczela pospolitego, zwalczanie kołatka, zwalczanie karaczana prusaka, zwalczanie żywiaka chlebowca, zwalczanie wyschlika grzebykorożnego, zwalczanie rybika cukrowego i inne zadania powiązane ze zwalczaniem szkodników drewna i archiwaliów oraz z ochroną archiwaliów i ochroną drewnianych przedmiotów.
Dodatkowe źródła wiedzy na temat adsorpcji beztlenowej, ochrony archiwaliów i szkodnikach występujących w archiwaliach
W przypadku pojawienia się innych niż owady i mikroorganizmy problemów niezbędne może się okazać sięgnięcie po specjalistyczną literaturę. Polecić można zwłaszcza wielotomowe dzieło ?Ochrona zbiorów bibliotecznych przed zniszczeniem? autorstwa Bronisława Zyska wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Wiele informacji na temat dbania o archiwalia odnaleźć można również w nie najnowszej już książce ?vademecum konserwacji książki? autorstwa Jerzego Wieprzkowskiego. Kopalnią wiedzy o szkodnikach archiwaliów jest książka ?Atlas owadów uszkadzających drewno? autorstwa Jana Dominika i Jerzego R. Starzyka, a także książki ?Owady uszkadzające drewno? i ?Owady niszczące drewno? tych samych autorów. Trzy ostatnie książki traktują wprawdzie głównie o szkodnikach drewna, ale wiele z tych szkodników atakuje również archiwalia tak jak na przykład spuszczel pospolity. Należy wszakże podkreślić, że wszystkie trzy wspomniane wcześniej książki Jana Dominika i Jerzego R. Stażyka w dużej części zawierają te same treści. Podstawową różnicą między nimi jest nie treść, ale zwiększona ilość ilustracji i wyższa jakość papieru w przypadku najnowszej ze wspomnianych książek, którą jest ?Atlas owadów uszkadzających drewno?. Chcącym bliżej zapoznać się z przebiegiem adsorpcji beztlenowej polecić można takie prace jak ?Procesy adsorpcyjne w inżynierii chemicznej? M.L. Paderewskiego oraz ?Adsorpcja z roztworów na węglach aktywnych? opracowane przez Mgr inż. Adama Moyseowicza oraz Dr inż. Katarzynę Labus.
