Rzemlik osikowiec (saperda populnea) znany również jako rzemlik osinowiec jest szkodnikiem wierzb i topól z rodziny kózkowatych.
Na świecie żyją miliony gatunków zwierząt, ale wciąż nie wszystkie zostały opisane przez człowieka. Rzemlik osikowiec miał jednak więcej szczęścia ponieważ zalicza się on do kilku tysięcy najwcześniej opisanych zwierząt. Co więcej opis tego gatunku dokonany został przez samego Karola Linneusza.
Rzemlik osikowiec występuje na terenie wielu państw w związku z czym ma on wiele nazw. W Rosji znany jest jako usinowyj usacz lub skripun małyj usinowyj usacz. W Niemczech znany jest jako Kleiner Aspenbock, Aspenbock lub Gelbstreifiger Aspen bockkafer. We Francji znany jest jako Saperde du pelupier lub saperde du tremble. We Włoszech ten drewnożerny owad znany jest jako Saperda minore del pioppo.
Dość sporo informacji na temat rzemlika osikowca znalazło się w wydanym w 1837 roku podręczniku entomologii leśnej Ratzenburga. Dopiero z początku XX wieku pochodzą dwie kolejne większe prace na temat rzemlika osikowca, które wydane zostały przez Boasa. W pracach tych zamieścił on między innymi informacje na temat biologii larw, sposobu ich umieszczania i lat pojawu. Kwestie lat pojawu poruszyli również w swojej wspólnej pracy z 1906 roku Escherich i Baer oraz w 1914 roku Arndt. W 1917 roku obszerna praca na temat rzemlika osikowca wydana została przez Scheidtera.
Rzemlik osikowiec jest szeroko rozpowszechniony na terenie półkuli północnej. Zasiedla on Europę, północną Afrykę, Azję Mniejszą, Kaukaz, Zakaukazie, Syberie, północno-zachodnie Chiny i Koreę. Ojczyzną rzemlika osikowca jest Syberia. Jak dotąd nie słyszałem aby ktoś pochodził z Syberii. Raczej wszystkich tam wywozili. W przypadku rzemlika osikowca było jednak na odwrót. Na terenie Polski rzemlik osikowiec występuje często i licznie za równo na terenach nizinnych jak i górskich aż do wysokości wynoszącej co najmniej 900 metrów nad poziomem morza. Pojawia się w uprawach topolowych, matecznikach, przydrożnych i miejskich zadrzewieniach oraz lasach z udziałem osiki.
Rzemlik osikowiec żeruje na wszystkich gatunkach topól występujących na terenie Polski. Najczęściej jednak jak sama nazwa wskazuje żeruje on osice. Poza osiką te drewnożerne owady żerują również na topoli białej i innych gatunkach drzew w tym na wierzbach siwej, purpurowej, uszatej, szarej, wiciowej i iwie. Ten drewnożerny owad atakuje żywe drzewa na których nie można zauważyć oznak osłabienia ani uszkodzenia. Na drzewach starszych żeruje on głównie w cienkich gałęziach znajdujących się w dolnych częściach korony. Na drzewach młodszych żeruje on w zeszłorocznych, cienkich pędach.
Osobniki dorosłe rzemlika osikowca mają od 8 do 16 milimetrów długości. Ich ciało jest ciemnobrunatne, wydłużone i walcowate. Gęsto pokryte jest ono szarymi lub zielonoszarymi włosami. Długość czułek samców jest podobna do długości ich ciał, a czułki samic są od tych ciał znacznie krótsze. Na równoległobocznym przedpleczu tego drewnojada znajdują się trzy podłużne paski pokryte szarym lub żółtym owłosieniem. Boczne paski są szersze od paska środkowego. Wydłużone, równoległoboczne pokrywy grubo i gęsto pokryte są punktami. Na każdej z pokryw znajduje się od 4 do 5 żółto owłosionych, szeregowo ułożonych plamek.
Osobniki dorosłe rzemlika osikowca pojawiają się od początku maja aż do pierwszych dni lipca. Sporadycznie widywane są w kolejnych dniach lipca, a nawet w sierpniu. Najliczniejsze są one pod koniec maja i na początku czerwca. Na terenie Polski rzemlik osikowiec szczególnie licznie pojawia się w latach parzystych. W latach nieparzystych jest on nieliczny. Osobniki dorosłe rzemlika osikowca żyją od jednego do sześciu tygodni. Najczęściej są to trzy lub cztery tygodnie. Im lepsza pogoda tym krótsze jest życie osobników dorosłych rzemlika osikowca.
Aktywność osobników dorosłych rzemlika osikowca przypada głównie na godziny popołudniowe i wieczorne.
Po wylęgnięciu się osobniki dorosłe rzemlika osikowca odbywają żer dojrzewający na liściach roślin żywicielskich. Osobniki dorosłe rzemlika osikowca zaczynają pożywiać się po upływie od 2 do 3 dni od wylęgnięcia się z drewna. Liście zazwyczaj zjadane są przez nie od brzegu. Osobniki dorosłe wygryzają w nich zatoki mające do 7 milimetrów głębokości. Brzegi tych zatok są charakterystycznie postrzępione. Nierzadko zdarza się, że na pojedynczym liściu żeruje po kolei wiele osobników dorosłych. Rzemlik osikowiec obrączkuje również łyko na gałązkach. Obrączki te są jednak niewyraźne i trudno jest je zauważyć. Właśnie na górnej, skierowanej do słońca stronie tych liści oraz na pędach znaleźć można rzemlika osikowca najłatwiej. Podczas deszczu rzemliki osikowce chowają się pod liśćmi.
Odchody osobników dorosłych rzemlika osikowca mają kształt nieregularnych wałeczków składających się z grudek pokarmu. Wałeczki te mają żółtawe, brunatne i ciemne barwy. Osobniki dorosłe rzemlika osikowca dobrze latają, choć robią to niechętnie. Zazwyczaj loty rzemlików osikowców są krótkie i sięgają nie dalej niż do sąsiedniego drzewa.
Przed kopulacją samiec rzemlika osikowca wchodzi na grzbiet samicy, macha czułkami, i uderza nimi po nasadzie czułków samicy. Może to trwać nawet przez pół godziny. Po rozpoczęciu kopulacji rzemliki uspokajają się. Kopulacja rzemlików osikowców trwa kilka godzin. Czasami zdarza się, że samce pozostają na grzbiecie samic i dalej uderzają je czułkami już po zakończeniu kopulacji. Często zdarza się, że te same osobniki kopulują ze sobą wielokrotnie dzień po dniu.
Wydłużone jaja tego drewnożernego owada są lekko zaokrąglone na biegunach. Mają one białą barwę. Ich wymiary to od 0,7 do 1 milimetra długości i od 2,2 do 2,9 milimetra długości. Jaja te składane są przez samice rzemlika osikowca na gałązkach mających od 3 do 12 milimetrów średnicy i zeszłorocznych pędach. Najchętniej wybierane są gałązki o grubości 5 milimetrów z łykiem mającym grubość 0,6 milimetrów. Jeśli łyko jest grubsze samice nie mogą przegryźć drewna aby umieścić w nim jaja.
Larwy rzemlika osikowca bywają znajdowane na gałązkach grubszych, ale wynika to tylko z faktu, że gałązki zdążyły przyrosnąć podczas rozwoju larw. Sporadycznie zdarza się, że jaja składane są przez samice rzemlika osikowca na gałązkach tegorocznych. W ciągu życia zapłodnione samice tego drewnożernego owada składają kilkadziesiąt jaj. Jaja składają również samice niezapłodnione, ale jest ich znacznie mniej niż jest to w przypadku zapłodnionych samic tego drewnojada. Najczęściej niezapłodnione samice rzemlika osikowca składają kilkanaście jaj, a czasami tylko kilka.
Samica rzemlika topolowca składa kilka jaj dziennie. Składanie jaj przez samice rzemlika osikowca rozpoczyna się w drugiej połowie maja. Jeśli jest zimno lub pogoda jest deszczowa może to spowodować przerwy w składaniu jaj przez rzemlika osikowca.
Przed złożeniem jaj samica rzemlika osikowca powoli chodzi z wyciągniętymi w przód czułkami, których końce zginane są ku dołowi i naprzemiennie dotyka nimi korę z obu stron gałązki. Podczas tej czynności głowa samicy jest nisko pochylona, a obie pary głaszczek poruszają się. Często zdarza się, że samica wielokrotnie zawraca na krótkim odcinku gałązki. Po odnalezieniu odpowiedniego miejsca dla składania jaj samica rzemlika osikowca obraca się głową w dół i w charakterystyczny sposób nadgryza łyko. Najpierw samica rzemlika osinowca nadgryza w łyku głęboką, poprzeczną szparę przez którą wkłada ona pokładełko.
Po kolejnym pogłębieniu długość tej szpary wynosi 0,5 milimetra, a szerokość 0,2 milimetra. Począwszy od naciętego w ten sposób miejsca samica robi w łyku powierzchniowe nacięcie mające postać szerokiego na 0,2 milimetra łuku. Zazwyczaj w pierwszej kolejności formowana jest prawa część tego łuku. Następnie samica tworzy powierzchniowe rysy. W ten sposób owady tworzą na łyku podkowy. Podkowy te mają 3,2 milimetry wysokości i 9 milimetrów szerokości. Później samica tworzy kilka nacięć pomiędzy łukami tej podkowy, a następnie pogłębia utworzoną wcześniej szparę. Po tych skomplikowanych czynnościach samica wyszukuje odwłokiem szczelinę. Może to trwać nawet pół minuty. Po odnalezieniu szczeliny wsuwa pokładełko pomiędzy łyko i drewno, ustawia się skośnie lub równolegle względem gałązki, wysuwa czułki do przodu, pochyla czułki do dołu, a następnie składa jaja. Podczas składania jaj samica rzemlika osikowca pozostaje w bezruchu. Cały proces nadgryzania gałązki i składania jaja przez samicę rzemlika osikowca może trwać nawet 40 minut.
Jajo umieszczane jest przez samicę rzemlika osikowca w obrębie podkowy pomiędzy łykiem, a drewnem równolegle względem swej dłuższej osi do włókien drewna. Odległość bieguna jaja od szpary najczęściej wynosi od 1,1 do 1,3 milimetra. Po upływie kilku minut od złożenia jaja samica rzemlika osikowca zazwyczaj rozpoczyna nagryzanie kolejnej podkowy. Czasami zdarza się, że samice nie nagryzają całej podkowy, a jedynie jej połowę lub nawet ograniczają się jedynie do zrobienia poprzecznych rys. Nierzadko zdarza się, że podkowy te występują na drzewach bardzo licznie. Mimo to niezwykle rzadko zdarza się, aby podkowy te przecinały się ze sobą. Czasami zdarza się, że samica tworzy podkowę, a następnie bez złożenia w niej jaja zaczyna tworzyć kolejną. Samice najczęściej składają jaja na tych samych drzewach w których rozwijały się jako larwy.
Larwy rzemlika osikowca wylęgają się z jaj po upływie od 10 do 14 dni od ich złożenia. Larwy rzemlika osikowca są białe, wąskie i wydłużone. Osiągają one do 22 milimetrów długości. Przedplecze larwy rzemlika osikowca jest słabo schitynizowane. W środku pokryte jest ono niewielkimi kolcami, których wielkość zmniejsza się w kierunku części nasadowej. Grzbietowe poduszki ruchowe segmentów odwłokowych są wypukłe. W środku rozdzielone są one szeroką, podłużną bruzdą, oraz pokryte niewielkimi kolcami układającymi się w siedem niewyraźnych, poprzecznych rzędów.
Początkowo te drewnożerne larwy wygryzają w drewnie niewielki, płaski chodnik. Chodnik ten ma kształt elipsoidalny lub kolisty. Wiórki usuwane są z tego chodnika przez niewielką szczelinę w której wcześniej złożone było jajo. Później chodnik drążony jest przez larwy w zewnętrznych warstwach bielu. Łyko uszkadzane jest przez larwy rzemlika osikowca tylko w niewielkim stopniu. Podczas żerowania drewnożernych larw powstaje charakterystyczne wrzecionowate zgrubienie znane jako wyrośl lub galas. Pod koniec lipca lub w sierpniu te drewnożerne robaki wygryzają biegnący w kierunku rdzenia chodnik centralny. Chodniki centralny oraz okrężny poszerzają się wraz ze wzrostem larw. Wiórki oraz ekskrementy wyrzucane są przez te żerujące w drewnie robaki na zewnątrz. Chodnik centralny ma od 8 do 50 milimetrów długości. Po przezimowaniu w jego wnętrzu te drewnożerne robaki wznawiają żerowanie. W kolejnym roku drewnożerne larwy poszerzają chodniki wygryzione w roku poprzednim. Po kolejnym przezimowaniu w kwietniu lub na początku maja odżywiające się drewnem larwy przepoczwarzają się na końcu chodnika larwalnego.
W korytarzach drążonych przez te odzywiajace się drewnem robaki nierzadko żyją motyle zaliczane do rodziny zwójkowatych oraz błonkówka Crabro pubescens zaliczana do rodziny grzebaczowatych. Wymienione owady pojawiają się w nich, kiedy w korytarzach są jeszcze larwy rzemlika osikowca . Wiele innych gatunków owadów pojawia się w pustych korytarzach wydrążonych przez larwy rzemlika osinowca.
Stadium poczwarki rzemlika osikowca trwa od 10 do 15 dni. Poczwarki rzemlika osikowca mają od 12 do 17 milimetrów długości. Ich ciała są żółtawe i wydłużone. Na przedpleczu poczwarek rzemlika osikowca znajdują się cienkie szczecinki, a na tergitach odwłokowych drobne kolce.
Po wylęgnięciu się osobniki dorosłe tego drewnożernego owada drążą chodnik wyjściowy biegnący w bok od chodnika centralnego. Na zewnątrz wygryzają się one przez kolisty otwór wylotowy mający 3 milimetry średnicy.
Cały cykl rozwojowy rzemlika osikowca trwa dwa lata. W wyjątkowo sprzyjających warunkach może on ulec skróceniu do zaledwie roku.
Jedynie jedno na dziesięć złożonych przez samice rzemlika osikowca jaj rozwija się do stadium owada doskonałego. Pozostałe jaja giną w wyniku niesprzyjających warunków zewnętrznych. Szczególnie niesprzyjająca rozwojowi rzemlika osikowca jest pogoda deszczowa. Może ona prowadzić do pęcznienia drewna, a w konsekwencji do zgniatania przez pęczniejące drewno jaj i młodych larw tego drewnożernego owada. Często zdarza się, że larwy rzemlika osikowca nie nadążają z poszerzaniem korytarzy za pęcznieniem drewna. Innymi częstymi przyczynami śmierci larw tych drewnojadów są pasożyty, łamanie gałęzi przez wiatr, usychanie drewna lub zalania.
Najgroźniejszym drapieżnikiem larw tego drewnożernego owada są dzięcioły. Szczególnie chętnie zjadają one wyrośnięte, dwuletnie larwy rzemlika osikowca. Na rzemliki osikowce polują również mrówki.
Najgroźniejszym wrogiem rzemlików osikowców są jednak pasożyty. Znanych jest co najmniej kilkadziesiąt pasożytów żerujących na tym owadzie. Do pasożytów pierwotnych rzemlika osikowca należą między innymi pasożyty takie jak zaliczane do gąsiennicznikowatych: Xylophrusus lancifer, Brachycentrus brachycentrus, E. insignis, Ethrus nubeculatus, E. populneus, E. luteipes, Lycorina triangulifera, E. manifestator, Pimpla alternas, Ephialtes carbonarius, E. populneus, E. continuus, E. extensor, E tuberculatus i E. heteropus, zaliczane do męczelkowatych Bracon multiarticulatus i atanycolusdenigrator oraz zaliczane do rodziny Chalcididae habrocytus tenuicornis, torymus quercinus i Entedon chalybaeus. Pasożytami wtórnymi rzemlika osikowca są zaliczany do rodziny męczelkowatych dacnusa gedanensis oraz zaliczane do gasiennicznikowatych H. modestus i Hemiteles melanarius.
Bardzo częstym pasożytem rzemlików osikowców jest Billaea irrorata. Nierzadko żeruje nawet w 30% larw rzemlika osikowca. Drugim najczęściej występującym pasożytem rzemlika topolowca jest Ephialtes messor. Jego liczebność w larwach rzemlika topolowca waha się w poszczególnych latach, lecz nierzadko sięga ona nawet kilku procent larw.
Rzemlik osikowiec to obok rzemlika topolowca jeden z najgroźniejszych szkodników topól. Szczególnie silnie uszkadza on topole balsamiczne. Szkody powodowane przez rzemlika osikowca najpoważniejsze są na terenie młodych plantacji topoli, mateczników i szkółek leśnych. Nierzadko zdarza się, że zasiedlonych przez rzemlika osikowca jest większość topól znajdujących się na danym terenie. Drzewa w których żeruje wiele larw rzemlika osikowca usychają. Jeśli w drzewie żeruje mniejsza ilość larw ulega ono zniekształceniom i wolniej przyrasta. Drzewa takie często łamią się pod wpływem gradu, śniegu lub wiatru. Spore są także szkody wyrządzane przez rzemlika osikowca w plantacjach wierzb wikliniarskich. Uszkodzone przez larwy rzemlika osikowca pędy łatwo się łamią w związku z czym nie nadają się one do produkcji wyrobów wikliniarskich. Otwory wylotowe umożliwiają wnikanie do wnętrz drzew pasożytniczych grzybów, a galasy stanowią wspaniałe miejsce do składania jaj przez inne gatunki szkodników drewna na przykład przez przeziernika topolowca.
Ponieważ intensywne pojawy rzemlika osikowca zdarzają się raz na dwa lata topole warto sadzić w latach, podczas których owady te są rzadsze. Jeśli rzemlik osikowiec masowo pojawił się na terenie plantacji należy zwalczyć go za pomocą pasty z insektycydem.
