Fumigacja (gazowanie) stosowane jest do zwalczania owadów żerujących w wielu rodzajach obiektów zabytkowych w tym między innymi w kościołach, cerkwiach, muzeach i obiektach szkutniczych.
Zabytki są świadectwem naszej przeszłości w związku z czym w interesie nas wszystkich leży, aby zachować je za równo dla nas jak i dla przyszłych pokoleń. Zabytki bywają niezwykle cenne, ale niestety są też bardzo narażone na zniszczenia. Zabytki bardzo często w całości, lub w dużej części wykonane są z drewna. Wynika to z dużej popularności tego materiału budowlanego w przeszłości, gdy po prostu większość znanych obecnie materiałów budowlanych nie było dostępnych. Wysokie koszty transportu oraz mało zaawansowane, a w związku z tym czasochłonne technologie obróbki innych materiałów na przykład kamieni sprawiały, że budowa za ich pomocą pozostawała droga, a tym samym zarezerwowana była jedynie dla wybranych, najbardziej istotnych budynków.
Drewno z których wykonano zabytkowe obiekty jest bardzo narażone na działalność szkodników drewna.Szczególnie narażone na ich działalność są zabytki zbudowane głównie z drewna, których w Polsce wciąż jest wiele zwłaszcza w południowo-wschodniej części naszego kraju. Dla przykładu na terenie województwa małopolskiego znajduje się ponad 600 zabytkowych drewnianych obiektów, a na terenie województwa podkarpackiego jest ponad 400 zabytków drewnianych.
Okres rozwoju szkodników drewna jest dość długi. Nie są one jak muchy, czy komary w przypadku których zabicie pojedynczych osobników jest dość proste, ale ze względu na szybkie tempo rozmnażania nie eliminuje problemu. Dlaczego więc wciąż mamy problem ze szkodnikami drewna?
Zwalczanie szkodników drewna jest dość trudne ponieważ od świata zewnętrznego oddzielone są one warstwą drewna, które jest ich pożywieniem i schronieniem. Szkodniki drewna należy zwalczać w ten sposób, aby nie zniszczyć ani nie uszkodzić drewna w którym żerują larwy ponieważ to właśnie ochrona drewna przed zniszczeniem jest rzeczywistym celem zwalczania szkodników drewna.
Drewno jest materiałem włóknisto-porowatym. Sprawia to, że bardzo łatwo pochłania ono gazy. Dotyczy to nawet trudniej nasycalnych gatunków drewna takich jak jodła lub świerk. Dlatego właśnie fumigacja, czyli zwalczanie za pomocą trujących gazów jest tak skuteczną i popularną metodą zwalczania szkodników drewna. W naszym artykule napiszemy co może być poddawane fumigacji, jak przebiega fumigacja, jakie szkodniki drewna zwalcza fumigacja, czy fumigacja jest skuteczna i jakie są wady fumigacji.
Poszukiwania substancji najlepiej sprawdzającej się w fumigacji mającej na celu zwalczanie szkodników drewna trwały przez wiele lat. Zwalczanie owadów poprzez fumigacje nie jest niczym nowym. Już w starożytnej Grecji używano do dezynfekcji dwutlenku siarki. Opis jego użycia znalazł się nawet w Odysei. Obecnie najczęściej stosowanym w fumigacji gazem jest fosforowodór. Fosforowodór szeroko stosowany jest w fumigacji od 1936 roku, kiedy to opracowano metodę Delicia.
Gazowanie stosowane jest do zwalczania owadów żerujących w wielu rodzajach obiektów zabytkowych w tym między innymi w:
Fumigacja bywa stosowana do całkiem sporych obiektów. Poprzez fumigacje przeprowadzono dezynsekcją okrętu HMS Victory w suchy doku w Portsmouth w latach pięćdziesiątych. Okręt ten ma 69 metrów długości i 15,8 metrów szerokości. Fumigacja z powodzeniem może być również stosowana do zwalczania szkodników drewna żerujących nawet w obiektach o wiele większych. Nie istnieje górna granica wielkości obiektów, które mogą być poddawane zabiegowi fumigacji. Fumigacja może być przeprowadzana również w budynkach, które nie są zabytkami na przykład w domach.
Pierwszym etapem fumigacji jest przykrycie fumigowanego budynku szczelną folią. Budynki przykryte folią często przypominają namiot. Z tego powodu fumigacja fosforowodorem często określana jest jako namiotowanie. Inna często stosowana nazwa fumigacji fosforowodorem to gazowanie fosforowodorem. Równolegle z przykryciem folią poddawany gazowaniu obiekt jest również zabezpieczany przed osobami postronnymi. To w jaki sposób poddawany zabiegowi fumigacja fosforowodorem obiekt zabezpieczany jest przed nimi uzależnione jest od konkretnego obiektu. Zabezpieczenie obiektu przed fumigacją polega zwłaszcza na umieszczeniu tablic ostrzegawczych informujących o fumigacji oraz o ryzyku, które jest z nią związane. Po przykryciu i zabezpieczeniu obiektu wypełniany jest on fosforowodorem. Aby zabieg fumigacja fosforowodorem był skuteczny obiekt musi być poddawany działaniu tego gazu przez odpowiednio długi czas. Po upłynięciu tego czasu folia jest usuwana, a obiekt pozostaje otwarty aż do usunięcia z niego całego znajdującego się w nim fosforowodoru.
Gazowanie fosforowodorem skutecznie zwalcza za równo owady odżywiające się drewnem jak i tylko je niszczące na przykład mrówki.
Gazy stosowane podczas fumigacji wnikają również w drewno pokryte powłokami. Jeśli szkodniki drewna zaatakowały sporą część drewna z którego wykonany został obiekt to fumigacja fosforowodorem jest mniej pracochłonna, a tym samym tańsza niż zwalczanie szkodników drewna żelami owadobójczymi takimi jak na przykład żel owadobójczy XILIX gel.
Substancje używane podczas zabiegu gazowanie fosforowodorem w żaden sposób nie wpływają na drewno. Nie powodują one jego kurczenia, pęcznienia ani zawilgocenia.
Skuteczność zabiegu fumigacja fosforowodorem uzależniona jest od czasu działania i stężenia gazu. Niektóre stadia rozwojowe owadów pobierają mniej powietrza lub mogą nawet wstrzymać jego pobieranie w związku z czym fumigacja fosforowodorem trwająca mniej niż kilka godzin może okazać się nieskuteczna nawet przy bardzo wysokim stężeniu podczas zabiegu gazowanie fosforowodorem. Czasami mija też trochę czasu zanim fosforowodór wniknie do wszystkich kryjówek owadów w tym zwłaszcza tych znajdujących się głęboko w drewnie. W zależności od budynku fumigant dociera do wszystkich miejsc w których znajdują się owady po upływie 1-2 godzin od rozpoczęcia zabiegu fumigacja fosforowodorem.
Podczas zabiegu gazowanie fsforowodorem część fosforowodoru jest pochłaniana lub ucieka nieszczelnościami. Owady mogą też przeżyć przy niższych stężeniach fosforowodoru. Z tego powodu fumigacja fosforowodorem o niskim stężeniu może być nieskuteczna nawet jeśli będzie ona długotrwała. Odporność różnych osobników nawet tego samego gatunku na działanie fumigantu nie jest jednakowa. Odporność większości jest podobna, ale nieliczne osobniki są szczególnie wrażliwe lub szczególnie niewrażliwe nadziałanie fosforowodoru. Rozkład wrażliwości szkodników drewna należących do konkretnego gatunku na działanie fosforowodoru przypomina krzywą Gaussa.
Najbardziej wrażliwe na działanie fumigantów są młode larwy, a więc osobniki, które gdyby nie zostały zabite przez gazowanie fosforowodorem to rozwijałyby się w drewnie przez wiele lat i dokonały w tym czasie w nim sporych zniszczeń. Poczwarki oraz osobniki dorosłe są bardzie odporne na gazowanie fosforowodorem.
Mimo tych różnic we wrażliwości na działanie fosforowodoru zabieg fumigacja fosforowodorem trwający odpowiednio długo oraz przeprowadzony przy odpowiednim stężeniu fosforowodoru jest całkowicie skuteczny i zabija wszystkie żerujące w danym zabytkowym obiekcie szkodniki drewna.
Bez względu na poziom uszczelnienia przy fumigacji budowli niewielka część gazu zawsze będzie wydostawała się na zewnątrz już wtedy, kiedy będzie on przykryty folią. Z tego powodu przy rozpoczęciu odwietrzenia jego stężenie już będzie niższe niż pierwszego dnia zabiegu fumigacja fosforowodorem.
Fosforowodór reaguje z miedzią w związku z czym może on powodować czernienie zawierających jej domieszkę powłok złotniczych. Nie to jest jednak podstawową wadą zabiegu fumigacja fosforowodorem.
Podstawową wadą zabiegu fumigacja fosforowodorem w odniesieniu do obiektów zabytkowych jest fakt, że nie zabezpiecza on ich przed pojawieniem się szkodników drewna w danym obiekcie w przyszłości. W przypadku zabytków jest to szczególnie istotne ponieważ zazwyczaj zależy nam, aby zachować je na bardzo długi czas, a najlepiej na zawsze. Z tego powodu drewno poddane zabiegowi fumigacja fosforowodorem najlepiej zabezpieczyć następnie za pomocą żelu owadobójczego XILIX.
Wspominana wcześniej porowatość drewna sprawia, że doskonale pochłania ono również żele owadobójcze na przykład wspomniany żel owadobójczy XILIX. Żele owadobójcze jako metoda zwalczania szkodników drewna stosowane są w zabytkach i innych budynkach głównie wtedy, gdy zainfekowane zostały jedynie fragmenty budynków. Dużą zaletą żeli owadobójczych jest fakt, że nie tylko zwalczają one owady, ale również długotrwale zabezpieczają drewno przed ich żerowaniem. Bardzo często żele owadobójcze stosowane są także w miejscach, które nie zostały zaatakowane przez szkodniki drewna w celu uchronienia tych miejsc przed pojawieniem się w nich szkodników drewna w przyszłości.
Fosforowodór stosowany podczas fumigacji doskonale penetruje wszystkie zakamarki fumigowanego budynku. Bez trudu dociera również do miejsc, do których nie sposób uzyskać dostęp pozwalający na skorzystanie w nich z metody żelowej.
W przypadku skorzystania z metody żelowej bardzo łatwo jest również pominąć niektóre fragmenty drewna ponieważ błędnie założyliśmy, że nie występują w nim szkodniki. Z tego powodu z metody fumigacja obiektów zabytkowych fosforowodorem warto skorzystać w sytuacji, gdy nie jest jasne które elementy zainfekowane zostały przez szkodniki drewna. Jeśli wykryliśmy szkodniki drewna jedynie w pojedynczym fragmencie drewna to bardzo prawdopodobnym jest, że występują one również w innych elementach budynku w których nie udało nam się wykryć ich żerowania. Z tego powodu nawet w przypadku budynków w których żerowanie szkodników drewna zauważone zostało jedynie w pojedynczym drewnianym elemencie zwalczanie szkodników drewna w całym obiekcie poprzez fumigacje fosforowodorem to najpewniejsza, a tym samym warta rozważenia metoda zwalczania szkodników drewna.
Z przedstawionych przyczyn fumigacja fosforowodorem mimo wspomnianych wad to wciąż najpopularniejsza metoda zwalczania szkodników drewna we wszelkiego rodzaju obiektach w tym również najpopularniejsza metoda zwalczania szkodników drewna w obiektach zabytkowych.
Obok fumigacji za pomocą fosforowodoru zabytki mogą być fumigowane również metodą dezynsekcji beztlenowej. Dezynsekcja beztlenowa stosowana jest jednak wyłącznie do dezynsekcji przedmiotów.
Podstawową zaletą dezynsekcji beztlenowej jest całkowite bezpieczeństwo tego zabiegu. Może być ona przeprowadzona w każdym miejscu w którym znajdzie się kilka metrów kwadratowych wolnej przestrzeni dla stosowanych podczas zabiegu urządzeń i poddawanych dezynsekcji beztlenowej przedmiotów oraz dostęp do sieci elektrycznej. W pomieszczeniach sąsiadujących z pomieszczeniami w których odbywa się dezynsekcja beztlenowa cały czas może odbywać się standardowa działalność co nie jest możliwe w przypadku fumigacji fosforowodorem. Urządzenia do produkcji azotu są niewielkie. Dzięki temu to one mogą być transportowane do miejsc w których znajdują się przedmioty, które powinny zostać poddane fumigacji, a nie przedmioty do nich.
Poddawane dezynsekcji beztlenowej przedmioty umieszczane są wewnątrz szczelnej folii. Folia ta podłączana jest do generatora azotu. Generator azotu oddziela tlen z powietrza od azotu dzięki czemu po pewnym czasie powietrze znajdujące się wewnątrz folii składa się niemal wyłącznie azotu. Generatory azotu potrafią również osuszać lub nawilżać powietrze do odpowiedniego poziomu. Dzięki temu jednocześnie ze zwalczeniem znajdujących się w poddawanych dezynsekcji przedmiotach organizmów mogą one między innymi stopniowo osuszać je do optymalnego dla ich długotrwałego zachowania w odpowiednim stanie poziomu. Po osiągnięciu odpowiednio niskiego poziomu tlenu przedmioty pozostają wewnątrz folii przez około 3 tygodnie. W tym czasie giną wszystkie stadia rozwojowe szkodników drewna oraz inne organizmy, które znajdowały się w fumigowanych przedmiotach.
Dezynsekcja beztlenowa jest całkowicie bezpieczna dla materiałów, które są poddawane temu zabiegowi. Fumigacja beztlenowa ma jednak jedną ważna wadę. Może być ona stosowana jedynie w stosunku do przedmiotów, a nie w stosunku do budynków. Większą część budynków można otoczyć folią. Budynki jednak zawsze pozostają złączone z ziemią co jest drogą którą zawsze będzie przedostawać się do budynku tlen. W związku z tym mało prawdopodobne jest osiągnięcie wewnątrz budynku stężenia tlenu na tyle niskiego, aby wyeliminować żerujące w jego wnętrzu owady i inne organizmy. Ponadto generatory azotu stosowane podczas fumigacji beztlenowej mają zazwyczaj ograniczoną wydajność, która jest zbyt mała do fumigacji beztlenowej obiektów wielkości domów. Fumigacja beztlenowa stosowana jest zwłaszcza w stosunku do obiektów, które ze względu na swoją cenność lub względy prawne nie mogą zostać wyniesione z budynku w którym się znajdują.
Fumigacja to zabieg skutecznie zwalczający wszystkie gatunki szkodników drewna żerujące w zabytkach jak i w innych obiektach. Z tego powodu metodą tą zwalczane są wszystkie gatunki szkodników drewna. Szkodnikami drewna, które w obiektach zabytkowych spotykane są najczęściej są spuszczel pospolity i kołatek domowy. Wymienione szkodniki różnią się pomiędzy sobą rodzajem drewna w którym żerują w związku z czym nie są spotykane w tych samych fragmentach drewna.
Spuszczel pospolity jest znacznie większy od kołatka domowego. Ma aż 25 milimetrów długości, co czyni go największym występującym w Polsce szkodnikiem drewna. Samice są większe od samców. Powszechność występowania spuszczela pospolitego w zabytkach, a także we wszelkich innych rodzajach drewnianych lub posiadających w swoim składzie drewno budowlach wynika z jego dużej tolerancji co do parametrów drewna takich jak między innymi jego wilgotność. Larwy tego szkodnika drewna mogą żerować nawet w mało wartościowym pokarmie. Rozwój spuszczela pospolitego jest bardzo długi. Może trwać od 3 do nawet 18 lat. Jeśli przyjmiemy tą wyższą wartość to możemy uznać spuszczela pospolitego za najdłużej żerujący gatunek szkodnika drewna występujący na terenie Polski. Spuszczel pospolity najczęściej żeruje w suchym drewnie. W związku z tym spotykany bywa nawet w zabytkach w przypadku których zadbano o właściwe zabezpieczenie budynku przed zawilgoceniem.
Osobniki dorosłe kołatka domowego mają jedynie 4 milimetry długości. Kołatek domowy również nie jest szczególnie wybredny jeśli chodzi o rodzaj drewna w którym żeruje. Może on żerować w drewnie pochodzącym za równo z drzew iglastych jak i liściastych. Częściej jednak żeruje on w szczególnie popularnym w Polsce drewnie drzew iglastych w związku z czym to w tym rodzaju drewnie powoduje on największe straty. Rozwój kołatka domowego trwa od roku do 7 lat. W przypadku obu najpoważniejszych szkodników drewna występujących w Polsce zauważyć można więc pewną prawidłowość. Mogą one żerować w różnych rodzajach drewna. Jeśli jednak żerowanie odbywa się w drewnie, którego parametry są dalekie od optymalnych, ale wciąż pozwalają na przeżycie larw czas ich rozwoju bardzo znacząco wydłuża się. Nie oznacza to jednak, że zniszczenia powodowane przez larwy w drewnie o parametrach dalekich od optymalnych są mniejsze przynajmniej jeśli chodzi o zniszczenia w przeliczeniu na jednostkę czasu. Na przykład larwy spuszczela pospolitego żerujące w takim drewnie wręcz intensyfikują swoje żerowanie.
Spuszczel pospolity ze względu na preferowanie suchego drewna często spotykany jest zwłaszcza w wyższych partiach budynków. Kołatek domowy z kolei częściej występuje w partiach niższych. Kołatek domowy częściej od spuszczela atakuje różnego rodzaju wykonane z drewna zabytkowe przedmioty takie jak na przykład rzeźby, meble, czy ramy obrazów.
Warto jednak pamiętać o tym, że wiedza dotycząca tego, który szkodnik drewna żeruje w danym obiekcie nie jest konieczna w celu ich zwalczania nie jest zazwyczaj konieczna ponieważ wszystkie one zwalczane są tymi samymi metodami. Wybór właściwej metody zwalczania szkodników drewna nie jest uzależniona od gatunku zwalczanego szkodnika drewna, ale od innych czynników takich jak to czy szkodniki drewna zwalczane są w budynkach czy też przedmiotach, jaka część domu została zainfekowana przez szkodniki, jaka jest odległość od innych budynków, istnienia lub nie możliwości wyprowadzki z danego obiektu, preferencji klienta, a także szeregu innych czynników.
